Zottegemse straatnamen onder de loep: Het Politieke Gevangenenplein

In een nieuws reeks neemt  historicus Danny Lamarcq voor NUUS de Zottegemse straatnamen onder de loep. Deze maand is het de beurt aan Het Politieke Gevangenenplein

Voor wie de vorige stukken in de rubriek heeft gemist, klik op link:  Intro rubriek,  De Colfmaekerstraat,  Duivelsvoetstap,  Pijperzele,  De Munkbosstraat Wurmendries, Steenakkerweg, Brouwerijstraat en Alsbroeken   (De Beukelaar),  De Munkbosstraat, Schoofland en Stopweide.

Het Politieke Gevangenenplein ligt in Bevegem, tussen de Sabina Van Beierenlaan en de Acacialaan, in het verlengde van de Jules Lootenslaan

Bevrijding van de kampen

Sinds 1995, toen de stad Zottegem de 50ste verjaardag van de bevrijding van de kampen herdacht met een hulde aan het monument voor de politieke gevangenen op 30 april, wordt elke jaar eind april/begin mei een dergelijke plechtigheid georganiseerd op het Politieke Gevangenenplein. Meteen een goede reden om deze maand de straatnaam onder de loep te nemen.

De plechtigheid in 1995. Foto in: De Beiaard, 13 mei 1995.

Urbanisatie

Kort na de Tweede Wereldoorlog werd de wijk Bevegem ontwikkeld. Na de gemeenteraadsverkiezingen van 26 november 1946 besliste de gemeente tot de urbanisatie van het centrale deel van de wijk. De Oudenaardse stedenbouwkundig ingenieur L. Verboven werd met de opdracht belast.

Het voorontwerp van de nieuwe wijk (1947). Uit: Koenraad De Wolf, 1988, p. 16.

De realisatie van de wijk verliep in verschillende fasen. Van 1948 tot 1952 werd er gebouwd in de Ooststraat (tussen Welzijnstraat en Acacialaan), de Welzijnstraat (van Ooststraat tot H. Hartplein), Acacialaan, de Kastanjelaan en de Dr. Van Wymerschlaan (die eerst Kerselaarlaan noemde, maar in 1953 werd gewijzigd) en het Heilig Hartplein. In de volgende fase, de jaren 1952 tot 1960 werd er verder gebouwd in de Acacialaan, de Kastanjelaan, het H. Hartplein, de Dr. Van Wymerschlaan en de Welzijnstraat en werden de Jules Lootenslaan, de Omer van Lierdestraat en het Politieke Gevangenenplein aangesneden. Het project werd vervolledigd met de Sabina Van Beierenlaan en de Graaf van Hoornestraat. Met de aanleg van de Bevegemstraat kort na 1970 kreeg de nieuwe wijk een ontsluiting naar de Langestraat en werd de urbanisatie afgerond met onder meer de Sportstraat.

Het Politieke Gevangenenplein gezien vanuit de Jules Lootenslaan. Foto: Anne Van Turtelboom

Meester Jules Lootenslaan

Al die nieuwe wegen moesten een naam krijgen en ons interesseert uiteraard het Politieke Gevangenenplein. Dat werd benoemd in 1959. We nemen de tekst woordelijk over: “De nieuwe straat lopende parallel met de Acacialaan in de wijk Bevegem tot (sic) de verbinding met de Kastanjelaan tot aan het pleintje wordt genoemd Meester Jules Lootenslaan. Het pleintje wordt genoemd Politieke Gevangenenplein. De straat verbindende de Acacialaan met de Jules Lootenslaan zijdelings tot het pleintje: Omer van Lierdestraat”. Wie goed leest, merkt dat de raadsleden eigenlijk ‘Meester Jules Lootenslaan’ aannamen als straatnaam, maar al in dezelfde tekst wordt één zinnetje verder kortweg ‘Jules Lootenslaan’ gebruikt.

Het pleintje had dus een naam, maar we vinden niet meteen terug waarom men precies voor Politieke Gevangenenplein heeft gekozen. Misschien lag de eerdere vraag voor het oprichten van een monument voor de politieke gevangenen hiervan aan de basis.

Een monument voor de Politieke Gevangenen

E én van de mooiste monumenten in Zottegem is nauwelijks gekend: het monument voor de politieke gevangenen. De oprichting ervan had heel wat voeten in de aarde.

Het prachtige, maar intrieste monument. Foto: Anne Van Turtelboom

Al op 24 januari 1947 vraagt de “Bond der Politieke Gevangenen en Agenten der Geheime Diensten Afdeeling Sottegem” aan het gemeentebestuur “de mogelijkheid in te zien een monument te plaatsen ter eere der Politieke Gevangenen van den oorlog 1940-1945, bij voorkeur in de Heldenlaan, nabij de Vrijheidsboom der Oud-strijders”. Mocht hun voorstel aanvaard worden zouden ze “graag gehoord worden nopens aard en zinnebeeld van het gedenkteeken in kwestie”. Het monument zou dus helemaal onderaan de Heldenlaan worden opgericht. Hier staat de enige eik in de verder uit platanen bestaande laan. Dat is de zogenaamde Vredeseik, of vrijheidsboom die in 1921 werd aangeplant.

Door weinigen gekend: de Vredeseik op de Heldenlaan. Eigen foto, januari 2021.

Het stadsbestuur gaat voorlopig niet in op de vraag van de Bond. En hoewel begin 1948 gemeenteraadslid Arthur Van Damme, zelf politiek gevangene, op zijn beurt aan het bestuur vraagt “een monument te plaatsen ten voordele hunnen gevallenen van de oorlog en achtergebleven politieke gevangenen van de oorlog 40/45 komt zo’n monument er pas in 1962.

Op 18 juni dat jaar beslist de gemeenteraad “tot het oprichten van een monument ter nagedachtenis van de slachtoffers van de oorlog 1940/45, gesneuvelde militairen, in ballingschap omgekomen politieke gevangenen, leden van de weerstand en andere”. Hiermee gaat het bestuur in op de wens geuit door de plaatselijke vaderlandslievende verenigingen, “en tevens van de bevolking”. Als inplantingsplaats wordt gekozen voor “het pleintje, genaamd Politieke Gevangenenplein gelegen wijk Bevegem”. De kosten worden geraamd op 250.000 frank en Maurits   Witdouck, beeldhouwer te Lovendegem, wordt het meest geschikt geacht voor het ontwerpen van dat monument. De beeldhouwer maakt een drietal voorontwerpen en krijgt op 3 december 1962 de opdracht toegewezen, dit voor 135.000 frank.

Het monument wordt ingehuldigd op dinsdag 21 juli 1964. Het programma begon om 10.30 uur en verliep als volgt : “Bijeenkomst ten stadhuize en vorming van de optocht ; korte plechtigheid aan het oorlogsgedenkteken op de Heldenlaan; optocht   – via Heldenlaan, L. De Metsstraat, Grotenbergestraat, Welzijnstraat, Acacialaan – naar het Pol. Gevangenplein, onder begeleiding van het muziek der Gemeentelijke Brandweer; wijding van het nieuwe monument door Z.E.H. Pastoor Bressers; inhuldiging van het monument gevolgd door gelegenheidstoespraken ; vervolg van de optocht langs Acacia- en Kastanjelaan, Godveerdegemstraat, L. Roelsstraat, Van Aelbrouckstraat, Statieplein, Statiestraat, Markt; receptie ten Stadhuize”.

Op de sokkel van het monument vinden we de volgende gegevens terug :

Zottegem – aandenken aan de slachtoffers van de oorlog 1940-1945

Politieke Gevangenen – Bogaert Firmin (+ 8.4.1945), Ceuterick Werner (+ 16.4.1945), De Moor Adrien (+ 22.1.1945), Florin Albert (+ 24.2.1945), Keymeulen August (+ 9.3.1945), Lefèvre Leon (+ 15.1.1945), Lootens Jules (+ 7.12.1945), Otte Georges (+ 14.5.1945), Segers Albert (+ 3.5.1945), Sonck Albert (+ 24.2.1945), Stautemas Gaston (+ 28.3.1945)

Militairen – Cornelis Victor (+ 12.3.1940), De Backer Polidoor (+ 29.4.1946), Van De Casteele Theofiel (+ 26.5.1940), Van Der Bracht Urbain (+ 18.5.1940), Riviere Werner (+ 15.6.1943)

Andere slachtoffers – De Clercq Ren é (+ 3.9.1944), De Rouck Marie (+ 5.8.1944), Moreels Jozef (+ 28.8.1944), Plasschaert Lucien (+ 28.4.1945), Steurbaut Louis (+ 21.9.1944), Van Paemel Richard (+ 11.9.1944), Van Der Sijpt Albert (+ 25.4.1945)

Er staan een paar misslagen op. Jules Lootens overleed niet in 1945, maar in 1944. August Keymeulen stierf niet op 9, maar wel op 15 maart en ook de overlijdensdatum van Louis Steurbaut klopt niet: hij werd zwaar gekwetst ter hoogte van De Luchtbal bij de Bevrijding van Zottegem op 3 september 1944 en stierf ’s anderendaags in de kliniek, toen gevestigd in het Kasteel van Egmont.

Een verwrongen en getormenteerde figuur

Foto’s Anne Van Turtelboom

Het monument was en blijft niet echt bekend bij de Zottegemnaar. Ten onrechte, want plein en monument zijn meer dan een ommetje waard.

Toenmalig burgemeester Edwin De Maesschalck gaf tijdens de offici ële plechtigheid bij de herdenking van de 50ste verjaardag van de bevrijding in 1995 zijn indruk als volgt weer: “Een plein.   Een plantsoen.   Een lommerrijke boom.   En onder die boom een monument.   Een intimistisch gedenkteken, tegelijk ietwat bevreemdend.   Hoog op een sokkel zit een man intriest te wezen.   Met zijn hoofd in zijn hand, zijn gezicht vertrokken, staart hij in het ijle.   Een verwrongen en getormenteerde figuur. De kunstenaar wilde het duidelijk zo. Met een minimum aan plastische franjes, heeft hij hier een beeld willen oproepen van pijn en smart, van onrecht en ontmenselijking.   Van niet begrijpen en ondergaan.   Van ontzetting over het leed dat mensen andere mensen kunnen aandoen.   Kortom, een universele, krachtige kreet tegen onderdrukking, tegen verdrukking, tegen machtswellust”.

 

 

Bronnen
Koenraad De Wolf, Vijftig jaar Parochie Bevegem, Zottegem, 1988.
Danny Lamarcq, De Zottegemse slachtoffers van de oorlog 1940-1945 en het monument op het Politieke Gevangenenplein, Zottegem: stadsbestuur, 1995.
Stadsarchief Zottegem. Notulen Gemeenteraad Zottegem, 10.1.1948, 11 mei 1959, 18.6.1962 en 3.12.1962
Stadsarchief Zottegem. Dossier 568, Monument oorlogsslachtoffers 1940/1945.